در قلب جنوب شرقی استان کرمان و در حاشیه كویر لوت، ارگ بم ایستاده است. این سازه فراموش‌نشدنی، که به‌عنوان یکی از مهمترین جاذبه‌های گردشگری استان محسوب می‌شود، در فهرست میراث جهانی یونسکو و آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
ارگ بم با معماری جذاب خود، نمونه‌ای بی‌نظیر از ساختار دفاعی در تاریخ ایران است، به‌ویژه که در طول دوران‌های گوناگون تاریخ، به عنوان حصاری قدرتمند از مناطق شرقی ایران حفاظت نموده است. تا قبل از واقعه‌ی زلزله در سال ۱۳۸۲ بم، ارگ بم به‌عنوان بزرگ‌ترین بنای خشتی جهان شناخته می‌شد.
این بنا تاریخی که در شهرستان بم واقع شده بود، قدیمیت خود را تا یک قرن پیش حفظ کرده بود و به عنوان یک محل مسکونی شناخته می‌شد. متأسفانه، در آن زلزله ویران‌کننده، این اثر بی‌نظیر به ویرانه‌ای تبدیل شد. تاکنون، تلاش‌های مستمر مسئولان باعث جلوگیری از خروج ارگ بم از فهرست میراث یونسکو شده و پس از واقعه‌ی زلزله، بخش‌های مختلف این سازه مورد مرمت و بازسازی قرار گرفتند.
این بنا با بازگشت افتخار به جلوگیری از ویرانی‌های زلزله، اکنون از جاذبه‌های پربازدید بم محسوب می‌شود و مجدداً شاهد فعالیت‌های گردشگری فراوان در این منطقه است.
ارگ بم با حضور قدرتمندی در تاریخ و فرهنگ ایران‌زمین تجلیل می‌شود و امروز نیز به عنوان یک جواهر درخشان در تاریخ استان کرمان به‌شمار می‌آید. برای دیدن نزدیک‌تر و آشنایی با داستان ارگ بم، با ما همراه شوید.
تاریخچه ارگ بم
قدمت و سابقه‌ی تاریخی ارگ بم به اندازه‌ای پر از اسرار و ابهامات است که گمان‌ها و حدس‌و‌گمان‌های زیادی در این زمینه وجود دارد. برخی این سازه را به دوره هخامنشی و برخی دیگر به دوره اشکانی نسبت می‌دهند. همچنین، اثار زیادی از دوره تیموری تا قاجار در این بنا به‌وجود آمده است.
طبق نوشته‌های تاریخی مانند حدودالعالم و تاریخ وزیری، ارگ بم به دوره دو هزار سال پیش بازمی‌گردد و شواهد فراوانی، از جمله خشت‌های موجود در خانه حاکم و خانه رئیس سربازخانه، به همراه وضعیت پلان مرکزی، این ادعا را تأیید می‌کنند. لایه‌های متعدد ساختمانی روی دیوارها و بخش‌های مختلف ارگ، به نحوی نشان‌دهنده‌ی انجام ساخت‌وسازهای پی‌درپی در ادوار مختلف است.
معماری آن‌ها نیز تأثیرات متفاوتی از دوره‌های مختلف تاریخی را نمایان می‌کند. به‌عنوان مثال، ایوان مساجد آن از نظر ابعاد و مقیاس به سازه‌های دوران سامانیان تا سلجوقیان شباهت دارد. طاق ورودی ارگ بم نیز، یادآور سبک دوران ساسانی است و این موضوع باعث نسبت دادن ساختار به این دوره می‌شود.
براساس بررسی‌هایی که در شهر پارتانیسا، پایتخت پارتیان، انجام شده و معماری آن با ارگ بم مشابهت دارد، می‌توان نتیجه گرفت که این شهر به اواخر دوره پارتیان و اوایل دوره ساسانیان تعلق دارد. در سنگ‌نگاره‌ها، ردپای ارگ بم از دوران اسلام واضح است.
از جمله این آثار می‌توان به مسجد جامع، مسجد پیامبر (ص) و یک حسینیه با ایوان دو طبقه و سه منبر خشتی اشاره کرد. بر اساس نظر کارشناسان، دو برج موجود در طرفین ورودی و هشتی ارگ نیز از دوران صفوی هستند. مورخان قرون سوم و چهارم هجری قمری از شهر بم و ارگ آن سخن گفته‌اند.
یعقوب لیث صفاری، بنیان‌گذار دودمان صفاریان، پس از شکست آخرین حاکم سلسله طاهریان، او را اسیر کرد و به این قلعه تبعید کرد. همچنین، نوشته‌های تاریخی نشان می‌دهد که ارگ بم از اوایل اسلام تا عصر قاجار به‌عنوان پناهگاه شورشیان مورد استفاده قرار می‌گرفت. پس از شکست حانم فارس در سال ۲۹۷ هجری قمری، او به این قلعه پناه برد.
در سال ۶۹۶ هجری قمری، نصرت ملک در قلعه بم حصار زده و محاصره شده است. امیر مبارزالدین از سلاطین آل مظفر پس از چهار سال توانسته وارد این قلعه شود و آن را اشغال کند. این حادثه باعث وارد شدن ارگ بم به دوره‌ای از تخریب و ویرانی می‌شود.
پس از این اتفاق، شجاع الدین خراسانی به عنوان یکی از فرماندهان، این قلعه را بازسازی کرد. در دوره‌ی حکومت شاه سلطان حسین صفوی، حوادثی دیگر نیز در مسیر تاریخ ارگ بم رخ می‌دهد. در سال ۱۱۰۵ هجری قمری، پس از حمله محمود افغان به ایران، اشرف افغان به سلطنت می‌رسد و بر شهرهایی از جمله نرماشیر، رفسنجان، و شهر بم حاکمیت می‌نماید.
پس از شکست لطفعلی‌خان زند در مقابل آقامحمدخان قاجار در سال ۱۲۰۹ هجری قمری، او به سرزمین‌های دیگر فرار می‌کند و به قلعه بم پناه می‌برد. با ورود آقامحمدخان به قلعه، امر به کشتن و سربریدن ۶۰۰ اسیر صادر می‌شود. این ۳۰۰ سر، به بم منتقل می‌شوند و حاکم بم سرهای این افراد را قطع می‌کند، سپس با استفاده از این سرها، یک مناره نمادین در شهر بم برپا می‌کند.
قبل از زلزله ارگ بم
ارگ بم کرمان، یکی از مقامات تاریخی با شکوه که جلوه‌ای فراموش‌نشدنی به آن داده است، اکنون در ذهن هر بازدیدکننده ایجاد تعجب و حماسه می‌کند. این قلعه مستحکم، سابقاً در مسیر جاده ابریشم قرار گرفته بود و به عنوان یکی از مهمترین راه‌های ارتباطی ایران با آسیای مرکزی، خلیج فارس و مصر شناخته می‌شد، اما به دلایل ناشناخته‌ای در طول زمان ترک شد.
این اثر تاریخی، یک شهر باستانی اساسی را با دو بخش حکومتی و روستایی به تصویر می‌کشد. ارگ بم کرمان با وسعتی بالغ بر ۱۸ هزار مترمربع و دیوارهای به ارتفاع ۷ متر، برآمده از زمین، محوطه‌ای چشمگیر ایجاد می‌کند. معابر درونی این قلعه، با کوچه‌ها و دیوارهای درهم تنیده، بخش‌های مختلف شهر را از یکدیگر جدا کرده است.
توصیف داخلی ارگ بم پیش از واقعه زلزله، گویای تشبیه آن به یک هزارتو با دیوارهای کاه‌گلی بلند است. ویژگی‌های بی‌نظیر ارگ بم، آن را در سال ۲۰۰۴ به لیست میراث جهانی یونسکو ارتقاء داد. اما متأسفانه، حادثه‌ی زلزله بم در همان سال، این اثر تاریخی را با ویرانی ناگهانی و تلخ، به خاک و خاکستر کشید.
بعد از زلزله ارگ بم
در زمان جمهوری اسلامی، دو زلزله خطیر به وقوع پیوستند که همواره به‌عنوان حوادثی تلخ در ذهن مردم به یاد می‌آیند. زلزله رودبار و زلزله بم، دو اتفاق ناگوار بودند که سال‌ها به طول انداختند و خسارات فراوانی به همراه داشتند؛ هزاران انسان جان خود را از دست دادند و زلزله بم، به تنهایی توانست نقطه ایمن‌ترین منطقه کویر ایران را نابود سازد.
ارگ بم کرمان، مدت‌ها به‌عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری جهانی در فهرست میراث فرهنگی یونسکو ثبت شده بود. اما زلزله، توانست این اثر تاریخی را از فهرست میراث خارج کرده و به فهرست آثار در حال تخریب منتقل کند. این حادثه ممکن است نشانگری از اراده الهی برای تأمل در تاریخ خود باشد، زیرا پس از آن، نه‌تنها مردم ایران، بلکه جوامع جهان نیز برای بازسازی نقطه ایمن‌ترین نقطه کویر با همکاری هم پای می‌داشتند.
آیا پهلوانان راجع به مرگ نمی‌شنوید؟ پهلوان کویر ایران در نیمه شب ۵ دی سال ۸۲ با زلزله ۶/۶ دهم ریشتری که در نزدیکی سطح زمین رخ داد، لرزید و ۸۰ درصد از آن ویران شد. اما جالب است که این پهلوان، با وجود خسارت‌های چشمگیر، ناچار به تسلیم نشد! اگر عکس ارگ بم را قبل و بعد از زلزله بازبینی کنید، به سرعت یاد عکس‌های قبل و بعد از فاجعه‌های هیروشیما و ناکازاکی خواهید افتاد. ۸۰ درصد از این ارگ با زیربنای ۱۸۰ هزار مترمربع که به کمال از خاک ساخته شده بود، پس از زلزله بم فرو ریخت.
نمایندگان یونسکو همان روزهای اول برخورداری از این واقعه ناگوار را تشخیص دادند که پهلوان کویر دیگر بازنمی‌خورد، اما گفته بودم: ایرانی‌ها از آن دسته مردانند که در مواقع ناپیش‌بینی و سخت، تسلیم نشده و ایستاده‌اند؟ از همان سال ۸۲، کمیته ترمیم ارگ تأسیس شد و جهان اعلام کرد
